Енергетска независност како заштита од злонамерни влијанија
Државната гасна компанија “Гаспром” е најголемиот снабдувач на гас за европските земји. Русија обично нуди евтин гас и е лесно достапен, што доведе многу европски земји постепено да ги исфрлат јаглените и атомски централи како извор на енергија.
Но снабдувањето со гас не е само техничко прашање. Зависноста на една земја од рускиот гас му дава на Кремљ доволно простор за влијание во внатрешните работи на таа земја. Природниот гас сочинува 22 отсто од вкупната енергија искористена во Европа, каде Русија е најголемиот снабдувач.
Ова го прави стариот континент повеќе изложен на руско влијание, што често предизвикува конфликти и судири кои се усогласени со руската геостратегија.
БАЛКАН ВО ТЕКОТ НА РУСКИОТ ГАС
Земјите од Западен Балкан се исто така зависни од рускиот гас. Овој регион традиционално Москва го гледа како дел од нејзината сфера на влијание. Исто како и Европа, шесте балкански земји – Србија, Косово, Северна Македонија (РСМ), Албанија, Црна Гора и Босна и Херцеговина – се снабдуваат со гас главно од “Гаспром”. Дали Русија може да ја искористи оваа зависност како средство за зголемување на своето влијание?
Бајрам Реџепи, директор на државната компанија „Национални енергетски ресурси“ вели дека енергијата е клучниот фактор во геополитиката на овој век. Но, тој посочува дека освен Србија, другите земји од Западен Балкан не користат многу природен гас.
“И оваа мала количина што се користи е целосно гас од Русија”, нагласува Реџепи во разговор за “The Geopost”.
“Регионот на Западен Балкан е помалку ранлив од остатокот од Источна Европа и ЕУ како целина. Последниве години сме сведоци дека моќните земји во ЕУ покажаа извонреден недостаток на солидарност и дисхармонија со земјите од Источна Европа. Ова предизвикува висока ранливост во овие држави и непресметлива економска и геополитичка штета”, вели Реџепи.
Сепак, реализирани се многу проекти насочени кон диверзификација на испораките на гас во Европа и на Балканот. Пуштањето во употреба на Јужен тек – ТАП и изградбата на нови терминали за ЛНГ во регионот се проценува дека значително ја намалиле енергетската зависност од Русија. Сите овие предуслови, сепак, не успеаја да ја неутрализираат Русија.
„Верувам дека ни е јасно дека енергетиката е најмоќното геополитичко оружје на денешницата“, вели Реџепи. Но, додава тој, од друга страна пазарната економија е фундаменталната вредност на демократските системи. Во меѓувреме, Реџепи потсетува дека РСМ како земја се согласила да ги исполни целите на „EU-Green Deal“, односно до 2050 година да се ослободи од користењето на фосилните извори на енергија. Ова бара големи инвестиции во нови и еколошки капацитети, но во меѓувреме создава и празнина на енергетскиот пазар.
“Русија секако не сака да биде само спектатор на оваа транзиција. Во овој полигон на интереси, долгорочна стратегија и политичко мајсторство е повеќе од потребна, но често и недоволна”, вели Реџепи. “Верувам дека ние како држава сме на добар пат да обезбедиме енергетска одржливост, но за жал во меѓувреме сме многу мал актер во енергетска смисла и сме директно зависни од ориентациите на големите актери”.
ЗГОЛЕМУВАЊЕТО НА ЦЕНИТЕ ЗА ПРЕДИЗВИКУВАЊЕ НА КРИЗАТА
Енергетската криза во Европа, која се појави во октомври, е највидлив доказ за зависноста на Европа од протокот на рускиот гас. Паралелно со намалувањето на европските резерви, стандардните цени на гасот се искачија на 162 евра (188 американски долари) за мегават-час. Во споредба со почетокот на 2021 година, кога мегаватчас беше само 20 евра, цената сега е осум пати повисока. Ова се случи откако во септември беше пуштен во употреба „Северниот тек“ на гас, со кој „Гаспром“ почна да го полни гасоводот низ Украина.
Но, Реџепи вели дека има неколку фактори кои влијаеле на оваа криза: “Првиот беше моменталното зголемување на побарувачката на енергетски ресурси во многу европски земји по подобрувањето на епидемиолошката состојба и во текот на зимата подолго од вообичаено. Второ, летово имаше неповолна состојба за производство на електрична енергија од обновливи извори, а особено од ветер. И третиот, кој е главниот фактор на кризата, е итно намалување на протокот на руски гас низ Украина, бидејќи почнаа да го полнат гасоводот во новиот балтички тек”.
Во меѓувреме, Европската унија значително ја намалува употребата на јаглен и нуклеарна енергија за производство на електрична енергија.
“Тука мора да се бара главната причина за оваа енергетска криза“, додаде Реџепи. Според него, негативните економски ефекти сега се реални и покрај субвенциите и интервенциите што ги прават повеќето влади во земјите на ЕУ и регионот.
„Јасно е дека во многу земји ќе има инфлација дури и двоцифрена бидејќи повеќето индустрии се директно зависни од електричната енергија и природен гас“, рече Реџепи.
Според официјалните податоци од минатата година, во РСМ се потрошени околу 7400 GWh електрична енергија и околу 3200 GWh природен гас. Најголемиот дел од природниот гас го користи компанијата „ТеТо“ за производство на електрична енергија. Оваа компанија беше во сопственост на олигархот од Русија, Леонид Лебедев, кој во 2019 година ја доведе компанијата во банкрот. „ТеТо“ беше заедничка компанија на Лебедев и АД „Топлификација“ од Скопје која од 1997 година работи со позитивни салда. Поради ова експертите алармираат дека се работи за лажен банкрот со цел Лебедев да повлече повеќе од 150 милиони евра од компанијата.
ПОВРЗУВАЊЕ ВО АЛТЕРНАТИВНИ ТЕКОВИ
РСМ моментално има само една интерконективна линија за снабдување со гас од Бугарија, со капацитет од 800 милиони m3 годишно. Гасот што доаѓа од Бугарија всушност се произведува во Русија.
„Тоа значи дека ние сме целосно зависни од рускиот гас“, вели Реџепи. “Вложуваме максимални напори следната година да започне изградбата на интерконективната линија со Грција и на тој начин ќе создадеме пристап за снабдување од многу други извори. Нашиот план е до крајот на 2023 година оваа линија да биде во употреба и да имаме многу повеќе извори на снабдување.”
Во внатрешниот план, каде што треба да се гради примарната и секундарната гасоводна мрежа, има многу доцнења. Изградбата на гасоводот во Северна Македонија се најавува веќе подолго време, но економиите и домаќинствата се уште не го користат како енергија.
Директорот Реџепи вели дека планирање и изградба на енергетски капацитети не се прави за една година. “Природата на овие проекти бара долгорочно планирање. Природниот гас се користи и денес, но не масовно. Нашиот план е да имаме масовна експлоатација, но и да имаме економска рационалност”.
Тој најавува дека се изградени околу 270 километри од преносната мрежа, а за тековните проекти остануваат да се завршат уште околу 10 километри. „Сè уште сме во пандемска криза и не е добро да се прават точни предвидувања. Но, верувам дека доколку не се појави некоја вонредна ситуација, следната година сите овие делници ќе бидат пуштени во употреба и ќе ја избереме фирмата што ќе дистрибуира низ градовите“, вели Реџепи.
Предупредувањето на Владата на Косово дека ќе ја прекине изградбата на гасоводот за интерконекција со РСМ, Реџепи го оценува како итно.
„Верувам дека е потребно да се разјаснат некои важни факти. Првата преку оваа интерконекција Косово ќе може да се снабдува со гас од кој било снабдувач во светот, вклучително и ЛНГ – американски. Второ, освен за пренос на гас, оваа инфраструктура може да се користи и за пренос на водород. Така ќе се користи уште подолго отколку во следните 30 години. Трето, гасот е многу поеколошки енергетски ресурс и ќе биде единствениот начин да се балансира енергетскиот систем за кој се тврди дека се базира на обновливи извори“, вели Реџепи.
Според него, доколку Косово го прекине овој проект, тогаш во следните 10 години континуирано ќе ја зголемува зависноста на енергијата од увоз на електрична енергија.
“Ова може да создаде економска нестабилност и значително зголемување на степенот на инфлација”, рече Реџепи.